I. Lý thuyết
1. Khái niệm
Khi soạn thảo văn bản, để truyền đạt thông tin một cách hiệu quả nhất (dù là thông tin khách quan, tình thái hay thẩm mỹ), người viết thường tiến hành điều chỉnh các câu đang định viết hoặc đã viết thông qua việc thay đổi cấu trúc câu. Trong quá trình đó, các thao tác như thay đổi trật tự từ ngữ, chuyển cụm chủ ngữ – vị ngữ thành cụm danh từ, hoặc biến đổi câu chủ động thành câu bị động (và ngược lại) thường được đặc biệt quan tâm.
2. Nhận biết một số hình thức biến đổi cấu trúc câu
Việc biến đổi cấu trúc câu thường được thực hiện theo những hình thức sau:
− Thay đổi trật tự của các từ ngữ trong câu.
Ví dụ 1: So sánh hai câu sau:
(1) Xin cảm ơn quý vị đã ủng hộ chúng tôi trong việc triển khai dự án này.
(2) Xin cảm ơn quý vị đã ủng hộ việc triển khai dự án này của chúng tôi.
=> Câu (1) thể hiện sự ủng hộ dành cho chủ thể (chúng tôi − những người thực hiện dự án), còn câu (2) thể hiện sự ủng hộ hướng vào đối tượng (dự án).
Ví dụ 2: So sánh hai câu sau:
(1) Tôi đã cố gắng hoàn thiện bài tập về nhà của mình sau khi dùng bữa tối xong.
(2) Sau khi dùng bữa tối xong, tôi đã cố gắng hoàn thiện bài tập về nhà của mình.
=> Câu (1) nhấn mạnh đến hành động (hoàn thiện bài tập về nhà) còn câu (2) nhấn mạnh đến thời gian diễn ra hành động (Sau khi dùng bữa tối xong).
− Chuyển cụm chủ ngữ − vị ngữ thành cụm danh từ.
Ví dụ 3: So sánh hai câu sau:
(1) Chúng tôi tiến bộ về kĩ năng viết nhờ luyện viết thường xuyên.
(2) Sự tiến bộ về kĩ năng viết của chúng tôi là kết quả của việc luyện viết thường xuyên.
=> Câu (1) trình bày thông tin một cách trực tiếp, làm rõ chủ thể (chúng tôi) và kết quả hoạt động mà họ đạt được là (tiến bộ về kỹ năng viết). Trong khi đó, câu (2) sử dụng một cụm danh từ để bao quát cả nội dung chủ ngữ và vị ngữ, nhằm nhấn mạnh kết quả đạt được mà không đi sâu vào quá trình thực hiện, qua đó làm nổi bật trọng tâm thông tin ở phần sau.
Ví dụ 4: So sánh hai câu sau:
(1) Mọi người ủng hộ kế hoạch mở rộng thư viện đã tạo ra một không khí phấn khởi trong trường.
(2) Việc ủng hộ kế hoạch mở rộng thư viện đã tạo ra một không khí phấn khởi trong trường.
=> Câu (1) trình bày thông tin một cách trực tiếp, làm rõ chủ thể (Mọi người) và hành động mà họ thực hiện là (ủng hộ kế hoạch mở rộng thư viện). Trong khi đó, câu (2) sử dụng một cụm danh từ để bao quát cả nội dung chủ ngữ và vị ngữ, nhằm nhấn mạnh kết quả của hành động đó mà không đi sâu vào quá trình thực hiện, qua đó làm nổi bật ảnh hưởng tích cực được nêu ở phần sau.
− Chuyển câu chủ động (có chủ ngữ là chủ thể thực hiện hành động) thành câu bị động (có chủ ngữ là đối tượng của hành động) hoặc ngược lại nhằm lựa chọn điểm nhấn phù hợp: Nếu muốn tập trung vào người thực hiện hành động thì dùng câu chủ động, còn nếu muốn nhấn mạnh đối tượng bị tác động thì dùng câu bị động. Cách chuyển đổi này góp phần đảm bảo tính mạch lạc và liên kết giữa các câu, các đoạn trong văn bản.
Ví dụ 5: Quan sát hai câu sau:
(1) Câu chủ động: Tác giả đã thể hiện một cách đầy ấn tượng vẻ đẹp thân thương, diễm lệ của đất nước trong bài thơ.
(2) Câu bị động: Vẻ đẹp thân thương và diễm lệ của đất nước đã được tác giả thể hiện đầy ấn tượng trong bài thơ.
=> Câu (1) là câu chủ động, tập trung vào chủ thể (Tác giả – người thực hiện hành động). Trong khi đó, câu (2) là câu bị động, nhấn mạnh vào đối tượng được thể hiện là (Vẻ đẹp thân thương và diễm lệ của đất nước). Việc lựa chọn sử dụng câu nào phụ thuộc vào mạch lô-gíc của đoạn văn và sự liên kết với câu đứng trước: Nếu câu trước đang nói về tác giả thì câu (1) sẽ phù hợp hơn, còn nếu câu trước đang đề cập đến vẻ đẹp của đất nước thì nên dùng câu (2) để đảm bảo tính mạch lạc trong diễn đạt.
Ví dụ 6: Quan sát hai câu sau:
(1) Câu chủ động: Anh ấy đã hoàn thiện bài tập đúng hạn.
(2) Câu bị động: Bài tập đã được anh ấy hoàn thiện đúng hạn.
=> Ở câu chủ động, chủ ngữ Anh ấy là người thực hiện hành động hoàn thành, còn bài tập là đối tượng chịu tác động. Khi chuyển sang câu bị động, bài tập trở thành chủ ngữ của câu, được nhấn mạnh hơn vì là đối tượng chịu tác động của hành động, còn anh ấy trở thành tác nhân thực hiện hành động được thể hiện qua cụm được anh ấy. Việc chuyển đổi này giúp thay đổi trọng tâm biểu đạt, phù hợp với mục đích nhấn mạnh khác nhau tuỳ ngữ cảnh.
II. Thực hành
1. Xếp đặt các từ ngữ theo trật tự khác hoặc chuyển cụm chủ ngữ − vị ngữ thành cụm danh từ trong những câu dưới đây và nhận xét về sự biến đổi nghĩa có thể có ở từng câu sau việc làm đó.
a. Các bạn tán thưởng bài thuyết minh của em về danh lam thắng cảnh.
− Câu gốc chủ yếu đưa thông tin về đối tượng tán thưởng (ai tán thưởng). Để làm biến đổi cấu trúc câu, cần chuyển trọng tâm thông tin nhằm vào đối tượng được tán thưởng (cái gì được tán thưởng). Theo đó, câu mới có thể là: Bài thuyết minh của em về danh lam thắng cảnh được các bạn tán thưởng. Lúc này, câu có trúc chủ động đã được chuyển thành câu có cấu trúc bị động.
b. Con người đã phá vỡ sự toàn vẹn của cảnh quan vì tiến hành một số hoạt động vô ý thức.
c. Tác phẩm ấy ra đời đã đánh dấu một thành tựu mới của truyện ngắn Việt Nam hiện đại.
2. Biến đổi câu bị động sau thành câu chủ động và cho biết nghĩa của câu đã thay đổi như thế nào sau sự biến đổi này.
Khối đá có hình người trên đỉnh Yên Tử được người đời sau gọi là tượng An Kỳ Sinh.
(Theo Thi Sảnh, Yên Tử, núi thiêng)
− Chuyển câu bị động thành câu bị động: Người đời sau gọi khối đá có hình người trên đỉnh Yên Tử là tượng An Kỳ Sinh.
− Nhận xét: Câu mới đặt trọng tâm thông tin vào đối tượng phát ngôn (Người đời sau), thay cho trọng tâm đặt vào đối tượng được nói đến (Khối đá có hình người) như ở câu gốc.
3. Đọc câu sau và thực hiện các yêu cầu nêu ở dưới.
Chính Thái Tông khi nhắc lại câu nói của Phù Vân quốc sư, đã gọi ông là Trúc Lâm đạo sĩ.
(Theo Thi Sảnh, Yên Tử, núi thiêng)
a. Xác định căn cứ để xếp câu trên vào kiểu câu chủ động.
b. Biến đổi cấu trúc của câu từ chủ động thành bị động theo hai hướng.
− Hoán đổi vị trí các cụm từ chỉ đối tượng của hoạt động và chủ thể của hoạt động, có sử dụng từ được.
=> Biến đổi: Phù Vân quốc sư đã được chính Thái Tông gọi là Trúc Lâm đại sĩ, khi vị vua này nhắc lại câu nói của ông.
− Sử dụng từ được nhưng lược bỏ cụm từ chỉ chủ thể của hoạt động.
=> Biến đổi: Chính vì quan điểm mới về Thiền thể hiện qua câu nói này, Phù Vân quốc sư đã được gọi là Trúc Lâm đạo sĩ.
4. Chuyển đổi mỗi câu chủ động dưới đây thành một câu bị động theo cách làm tương tự đã thực hiện ở bài tập 3.
a. Hậu thế đánh giá bia Vĩnh Lặng là một trong những tấm bia đẹp nhất Việt Nam về mặt mĩ thuật và kĩ thuật.
=> Biến đổi: Bia Vĩnh Lăng được hậu thế đánh giá là một trong những tấm bia đẹp nhất Việt Nam về mặt mĩ thuật và kĩ thuật.
b. Nhiều du khách nước ngoài gọi Việt Nam là “thiên đường của ẩm thực đường phố”.
=> Biến đổi:
